«Αιμασιές: Αγροτουρισμός στη Παλαιόπολη Άνδρου» είναι ο τίτλος της διπλωματικής εργασίας του Άρη Γραμματά που παρουσιάστηκε από τον ίδιο, στο κεντρικό κτίριο Αβέρωφ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Τον Ιούλιο του 2021.
Στόχο της εργασίας αποτέλεσε η ανέγερση μιας βιοκλιματικής αγροτουριστικής εγκατάστασης στη περιοχή της Παλαιόπολης της Άνδρου, καθώς και η έρευνα και παρουσίαση ενός πιλοτικού μοντέλου νησιωτικής τουριστικής ανάπτυξης. Αφορμή για την εν λόγω μελέτη αποτέλεσε η μεγάλη αγάπη του αρχιτέκτονα για το νησί, έχοντας από παιδί περάσει όλα του τα καλοκαίρια του σε αυτό, καθώς και το ενδιαφέρον του για την εύρεση τρόπων με τους οποίους η αρχιτεκτονική μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη του συνόλου των κοινωνικοοικονομικών τομέων της Άνδρου, με όχημα τον ποιοτικό τουρισμό.
Η μακραίωνη ιστορία της Άνδρου, η αρχιτεκτονική, το κλίμα, η πλούσια βλάστηση, τα άφθονα πηγαία νερά, αλλά και η γεωγραφική της θέση, λόγω της εγγύτητάς της με την Αττική, τη διαφοροποιούν από τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων και την κάνουν να ξεχωρίζει. Παράλληλα, τα εν λόγω χαρακτηριστικά της, αποτελούν έναυσμα για μελέτη του φυσικού όσο και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντός της. Εκείνο που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι η εξέλιξη που παρουσίασε το νησί τις τελευταίες δεκαετίες, καθώς είναι εμφανής η επίδραση του τουρισμού και η μετεξέλιξη του σε «προάστιο» των Αθηνών, γεγονός που αντανακλάται στην έντονη οικοδομική δραστηριότητα. Η ανάγκη επίγνωσης της υπάρχουσας κατάστασης υποχρεώνει τις τοπικές κοινωνίες σε μια συστηματική μελέτη των παραμέτρων που συνθέτουν το οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό γίγνεσθαι, που θα οδηγήσει στην πληρέστερη γνώση τους αλλά και αντιμετώπιση των κρίσιμων προβλημάτων του τόπου. Στην εποχή μας οι περιοχές της ελληνικής υπαίθρου, και ιδιαίτερα ο νησιωτικός χώρος, εναποθέτουν το μέλλον τους στον τουρισμό, συχνά χάνοντας, αντί να αναδεικνύουν, τις ιδιαιτερότητες τους. Για αυτό το λόγο δίνεται έμφαση στην ανακάλυψη, ανάδειξη και, με σεβασμό και δημιουργικότητα, διατήρηση του πολύτιμου φυσικού περιβάλλοντος και ανθρωπογενούς τοπίου της Άνδρου.
Συγκρίνοντάς την με την πλειοψηφία των νησιών των Κυκλάδων, η περίπτωση της Άνδρου είναι ιδιάζουσα. Πιο συγκεκριμένα, ο πρωτογενής τομέας του νησιού παρουσιάζει μια εικόνα εσωστρέφειας, ενώ ο τριτογενής, και πιο συγκεκριμένα ο τουρισμός, δεν δείχνει να έχει βρει ακόμα τον δικό του χαρακτήρα. Ένας από τους βασικούς στόχους της παρούσας διπλωματικής ήταν η χάραξη των κατευθύνσεων που ο τουρισμός του νησιού πρέπει να ακολουθήσει, λαμβάνοντας υπόψιν τα φυσικά αλλά και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά του νησιού. Έτσι, επιχειρήθηκε η ανάδειξη των τρόπων με τους οποίους θα μπορούσε να δράσει θετικά στο νησί ο εναλλακτικός τουρισμός, και πιο συγκεκριμένα ο αγροτουρισμός. Με την ανέγερση μιας αγροτουριστικής εγκατάστασης και την εφαρμογή ενός πιλοτικού προγράμματος τουρισμού 365 ημερών, ο πρωτογενής τομέας του νησιού μπορεί να επωφεληθεί πολυεπίπεδα. Ως αγροτουρισμός ορίζεται η ειδική μορφή τουρισμού υπαίθρου, η οποία συνίσταται στο σύνολο των δραστηριοτήτων που συνδέονται με την αγροτική παραγωγή και το πολιτιστικό περιβάλλον των αγροτικών περιοχών, τις αγροτικές ασχολίες, τα τοπικά προϊόντα, την παραδοσιακή κουζίνα και τοπική γαστρονομία, καθώς και την παροχή υπηρεσιών φιλοξενίας και εστίασης σε χώρους ενοποιημένους ή μη, με αγροτικές εγκαταστάσεις.
Βασικό στοιχείο της εκάστοτε τουριστικής ανάπτυξης αποτελεί η τοποθέτηση και χωροταξία αυτής, σε όρους σύνδεσής της με τις υφιστάμενες υποδομές, δραστηριότητες, και πόλους έλξης φυσικού κάλλους. Για την εφαρμογή, λοιπόν, του πιλοτικού αγροτουριστικού προγράμματος επιλέχθηκε η τοποθεσία της Παλαιόπολης, εξαιτίας της κεντροβαρικής θέσης της στο νησί, όντας σε αντίστοιχη εγγύτητα με το διοικητικό και πολιτιστικό κέντρο του νησιού (Χώρα), αλλά και στις περιοχές με κατεξοχήν απασχόληση στον πρωτογενή τομέα (Βόρεια Άνδρος, Νότια Άνδρος). Ακόμα, μέσω της εν λόγω κεντρικής και καίριας τοποθέτησης της εγκατάστασης στο νησί, αυτή συνδέεται επιτυχώς με το υφιστάμενο περιπατητικό και πολιτιστικό δίκτυο, γενικότερα.
Το όνομα της διπλωματικής εργασίας και της αγροτουριστικής εγκατάστασης, κατ’ επέκταση, –«Αιμασιές»-, κάνει σαφή αναφορά στο φυσικό περιβάλλον της Άνδρου, με τη γεωργική δραστηριότητα των κατοίκων του νησιού να έχει αφήσει ανεξίτηλο το στίγμα της στο ανάγλυφο αυτής. Στόχο της αγροτουριστικής εγκατάστασης αποτελούν οι συνεχείς προσπάθειες προβολής και εν τέλει εξέλιξης του πρωτογενούς τομέα, με την ενεργή συμμετοχή αυτού στο τουριστικό γίγνεσθαι. Η εν λόγω πιλοτική εγκατάσταση θα λειτουργεί καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου και μέσα, τόσο από το κτιριολογικό της πρόγραμμα, αλλά και από το πρόγραμμα καλλιεργειών της, θα επιχειρείται η γνωριμία και, τελικά, εξοικείωση του επισκέπτη με την ύπαιθρο της Άνδρου, αλλά και με τις παραδοσιακές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα και αποτελούν την κύρια απασχόληση πολλών κατοίκων του νησιού. Τέλος, μέσω της εν λόγω εγκατάστασης θα επιχειρηθεί η ανεύρεση τρόπων με τους οποίους η βιώσιμη αρχιτεκτονική μπορεί να συντελέσει στην ενίσχυση του πρωτογενούς τομέα, μέσω της ικανότητας προσαρμογής του κτιριολογικού προγράμματος της εγκατάστασης στην εναλλαγή των εποχών και στα διαφορετικά επίπεδα επισκεψιμότητας, αντίστοιχα.
Για αυτό το λόγο, οι καλλιέργειες της αγροτουριστικής εγκατάστασης των “Αιμασιών” επιλέγονται με βάση την γεωργική παράδοση του νησιού και την τεχνογνωσία των ανθρώπων που απασχολούνται στον τομέα. Πιο συγκεκριμένα, το πλάνο της καλλιέργειας βασίζεται στην εκμετάλλευση των διαφορετικών περιόδων καρποφορίας των ενδημικών καλλιεργειών της Άνδρου, με στόχο την αυτονομία της εγκατάστασης σε πρώτες ύλες και τη διεξαγωγή αγροτουριστικών εμπειριών καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Παράλληλα, στους χώρους της αγροτουριστικής εγκατάστασης των “Αιμασιών” και στις καλλιέργειες αυτής, θα λαμβάνουν χώρα διάφορα προγράμματα εκπαίδευσης, με στόχο την καλύτερη κατάρτιση των απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα του νησιού και την προώθηση των προϊόντων τους.
Βασική επιδίωξη του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού ήταν η ενσωμάτωση των όγκων των «Αιμασιών» στην τοπογραφία, με στόχο αυτή να «χάνεται» και να γίνεται ένα με τις καλλιεργήσιμες αιμασιές. Έτσι, η χάραξη του συγκροτήματος ορίζεται από τις υψομετρικές του πεδίου, οι οποίες τροποποιούνται και από καμπύλες γίνονται τεθλασμένες γραμμές. Η βασική κίνηση στην εγκατάσταση γίνεται μέσω μιας νέας περιπατητικής διαδρομής, η οποία είναι κάθετη στη τοπογραφία και διαμοιράζει την κυκλοφορία. Η κύρια θέαση της κατάβασης είναι ο κάμπος με το ποτάμι, καθώς και η παραλία της Παλαιόπολης, στην οποία και καταλήγει η διαδρομή. Στο κατώτερο επίπεδο τοποθετούνται οι χώροι διαμονής, με κριτήριο την απρόσκοπτη θέα, την εγγύτητα στη θάλασσα, καθώς και την άμεση επαφή με τις παρακείμενες αιμασιές. Στα μεσαίο επίπεδο οργανώνονται οι χώροι διημέρευσης με το εστιατόριο, το καθιστικό και το εργαστήριο μαγειρικής-κουζίνα, καθώς και ο χώρος ευεξίας με την πισίνα και τους χώρους γυμναστικής και ομαδικών προγραμμάτων. Τέλος, στο ανώτερο επίπεδο, βρίσκονται το εργαστήριο παραγωγής οίνου με το κελάρι, το ελαιοτριβείο, καθώς και οι λοιποί υπόσκαφοι βοηθητικοί χώροι.
Ο σχεδιασμός της εγκατάστασης των «Αιμασιών» βασίζεται στις αρχές τις κυκλικής οικονομίας και της βιωσιμότητας, με γνώμονα τις αρχές του βιοκλιματικού σχεδιασμού. Οι υφιστάμενες αιμασιές του πεδίου, οι οποίες χρησιμοποιούνταν παλαιότερα για καλλιέργεια και πλέον παραμένουν αναξιοποίητες, αξιολογούνται και προσαρμόζονται στις νέες ανάγκες. Έτσι, η ίδια η λειτουργία, αλλά και οι δραστηριότητες της εγκατάστασης τροφοδοτούνται από το ίδιο το περιβάλλον των αιμασιών της. Ακόμα, η ίδια η κατασκευή βασίζεται στην κυκλική οικονομία, αξιοποιώντας το βασικό υλικό εξόρυξης -την πέτρα-, καθώς και την τεχνογνωσία στην κατασκευή ξερολιθιών. Επίσης, ο υπόσκαφος χαρακτήρας του μεγαλύτερου μέρους της εγκατάστασης, σε συνδυασμό με τα φυτεμένα δώματα αυτής, επιτρέπει την δημιουργία ενός μικροκλίματος, προστατεύει από τα καιρικά φαινόμενα, και μειώνει σημαντικά τις ενεργειακές ανάγκες. Τέλος, στα φυτεμένα δώματα της εγκατάστασης τοποθετούνται συλλέκτες όμβριων υδάτων, τα οποία χρησιμοποιούνται για υδρευτικούς και αρδευτικούς σκοπούς.
Ο μαζικός τουρισμός έχει αφήσει ανεξίτηλα τα σημάδια του στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον πολλών νησιών του νοτίου Αιγαίου, και έχει καταστήσει την οικονομία αυτών ευάλωτη στην εποχικότητα. Για αυτόν τον λόγο, στην Άνδρο, σήμερα, πρέπει να γίνουν προσπάθειες ανάπτυξης ενός μοντέλου εναλλακτικού τουρισμού, με έμφαση στον αγροτουρισμό, με στόχο την ανάδειξη της φυσικής ομορφιάς του νησιού, χωρίς να υποθηκεύεται η βιωσιμότητά του. Για την επίτευξη, όμως, ενός τέτοιου μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης, απαιτείται η γόνιμη συνεργασία των ιδιωτών, που αντιλαμβάνονται τις προοπτικές εξέλιξης και ποιοτικής επένδυσης στο νησί, με τους επαγγελματίες αυτού, αλλά και η συμμετοχή των δημόσιων και μη φορέων.
Α. Γ.
