Πρωτοχρονιά: Μια Διαβατήρια Τελετουργία από τουςΑρβανίτες της Άνδρου
Η Πρωτοχρονιά ανήκει στο διάστημα ανάμεσα στα Χριστούγεννα και τα Φώτα που ονομάζεται ‘’Δωδεκαήμερο’’. Έθιμα αυτής της περιόδου προσδιορίζονται ως ‘’Διαβατήρια’’, επειδή πρόκειται για διάβαση, για διαβατήρια περάσματα από την μια περίοδο στην άλλη. Το τέλος μιας χρονιάς και την αρχή μιας καινούργιας.
Πολλές και διάφορες δεισιδαιμονίες υπάρχουν καθ’ όλη την διάρκεια του Δωδεκαημέρου. Κατά την λαϊκή πίστη τα νερά είναι αβάπτιστα, έρχονται οι Καλλιβρούσηδες (καλικάντζαροι κατά τους Ανδρίους) και πειράζουν τους ανθρώπους. Είναι αυτά τα ειδικά δαιμόνια που εμφανίζονται μόνο την συγκεκριμένη περίοδο.
Τελετουργία είναι η πρακτική, ο τρόπος επικοινωνίας που χρησιμοποιεί σύμβολα, ενισχύοντας ταυτοχρόνως την κοινωνική δομή. Οι τελετουργίες είναι τυπικός, επαναλαμβανόμενες τελεστικές, συμβολικές πράξεις, παραστάσεις, δράσεις που ενέχουν μηνύματα.
Η Πρωτοχρονιά στους Αρβανίτες του νησιού έχει να επιδείξει πολλές τέτοιες τελετουργίες, με διάφορες συμβολικές πράξεις και δράσεις. Κατόπιν αλλαγής του χρόνου και κατά την διάρκεια των πρώτων ωρών της Πρωτοχρονιάς έχουμε τα φοβερίσματα προς τους ανθρώπους την ώρα που κοιμούνται με δυνατό θόρυβο / κρότο, με σκοπό να φύγει το κακό από μέσα τους και να ξεκινήσουν την νέα χρονιά καθαροί εν ψυχή τε και σώματι.
Το πρώτο πρωινό του έτους βρίσκει την γυναίκα αμίλητη να μεταβαίνει στην βρύση για το πρώτο νερό της χρονιάς. Η δημόσια βρύση είναι ένα από τα στοιχεία χτισμένου χώρου, όπου άλλοτε είχαν βασική λειτουργία. Πριν λάβουν νερό από την βρύση συχνά αφήνουν γλυκίσματα ή διάφορες τροφές, ως είδος ‘’μειλιγμού’’, το οποίο υπάγεται στην αρχαία υδρολατρία.
Επιστρέφει λοιπόν στο σπίτι με το αμίλητο νερό, ραντίζει πέριξ εντός αυτού, τα ζώα, τα φυτά και τα δέντρα. Έπειτα ένα παιδί τελεί το έθιμο του Ποδαρικού και εύχεται ανάλογα στους οικείους. Έτσι ενδεικτικά τα παιδιά εύχονται:
Mote sumou Χρόνια πολλά
Ede mot και του χρόνου
Sumou sqera πολλά αρνιά
Sumou katsi πολλά κατσίκια
Συγχρόνως ο άντρας του σπιτιού βγαίνει να ‘’φοβερίσει’’ συνήθως με ένα ξύλο την γη, τα δέντρα και τα φυτά, ώστε να καρποφορήσουν την επερχόμενη χρονιά. Παράλληλα με αυτές τις διαδικασίες των οικογενειακών εθίμων και τελετουργιών έχει ξεκινήσει ήδη στην κοινότητα μετά τον εκκλησιασμό η λεγόμενη ‘’χαιρετούρα’’. Ομάδες νέων γυρνάνε από σπίτι σε σπίτι με τα μουσικά όργανα Τσαμούντα ή Σαμπούνα και τουμπί και ψάλλουν τα κάλαντα της ημέρας, όπου άλλοτε ήταν στην Αρβανίτικη γλώσσα, συν τω χρόνω αφομοιώθηκαν στην νεοελληνική γλώσσα. Οι οικοδεσπότες των σπιτιών που επισκέπτονταν τους κερνούσαν διάφορα εδέσματα, μεζέδες, γλυκά και ρακί.
Η τροφή αποτελεί βασικό συστατικός στοιχείο της ανθρωπίνης παρουσίας, ιδίως στα πλαίσια του παραδοσιακού πολιτισμού. Αρκετές φορές έχει επισημανθεί η συμβολική λειτουργία των τροφών στα διάφορα έθιμα του κύκλου της ζωής και του χρόνου. Η παραδοσιακή διατροφή συνδέεται άμεσα με τον τομέα της θρησκευτικής συμπεριφοράς ενός λαού.
Ολοκληρώνοντας το άρθρο θα μπορούσαμε, γενικότερα, να παρατηρήσουμε ότι τα έθιμα του Δωδεκαημέρου παρουσιάζουν ανάμεικτο χαρακτήρα χριστιανικών εκδηλώσεων και παγανιστικών συνηθειών. Όλες ωστόσο έχουν κοινό παρανομαστή, την ευχή, μέσα σε αυτό το πνεύμα κινούνται και τα έθιμα, όχι μόνο των Αρβανιτών, αλλά και ολοκλήρου της Άνδρου.
Ενδεικτική βιβλιογραφία: Αν. Κυριακίδης. ‘’Το Ποδαρικό στο Παγγαίο’’, 2015. Αν. Κυριακίδης. ‘’Διαβατήριες Τελετουργίες στους Φιλίππους’’, 2021. Άλκη Κυριακίδου. ‘’Οι 12 μήνες. Τα Λαογραφικά’’. Γ. Μέγας. ‘’Ελληνικές εορτές’’, 2012. Μ. Σέργης. ‘’Διαβατήριες Τελετουργίες στον Μικρασιατικό Πόντο’’, 2014. Μ. Μερακλής. ‘’Ελληνική Λαογραφία’’, 2011. Επετηρίς Ελληνικού Κέντρου Λαογραφίας. Μ. Βαρβούνης. ‘’Εισ. στην Θρησκευτική Λαογραφία’’, 2017. Μ. Βαρβούνης. ‘’Μελετήματα Ελληνικής Λαογραφίας’’, 2003. Αν. Κυριακίδης. ‘’Dosa vale ne ku di, Derku ka do shih tou nxi?’’, 2020. Αν Κυριακίδης. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου ‘’ Ελληνική Λαϊκή Τέχνη’’, Βόλος 2020.
Αναστάσιος Ι. Κυριακίδης
Λαογράφος – Ερευνητής
