Τα περιουσιακά στοιχεία (κινητά-ακίνητα) που έδινε στον άνδρα ο πατέρας, η νύφη ή άλλος συγγενής για ελάφρυνση στα βάρη του γάμου. Αυτός είναι ο ορισμός της προίκας που συνήθως δίνεται στα νομικά ή άλλα εγκυκλοπαιδικά λεξικά, περιοδικά.
ΙΣΤΟΡΙΚΟ
Περιληπτικά θα αναφερθώ στην εξέλιξη του θεσμού που είναι πολύ παλαιός. Συναντάται σε όλους τους τότε πολιτισμένους λαούς (Αρχαίους Έλληνες, Αθηναίους, Λακεδαιμονίους, Βαβυλωνίους, Εβραίους κ.λ.π.).
Ενδεικτικά αναφέρω ότι ο Λυκούργος στην Αρχαία Σπάρτη είχε επιβάλει με νόμο να γίνεται ο γάμος χωρίς προίκα. Από το Αρχαίο Αττικό δίκαιο και το Ελληνιστικό, ο θεσμός της προίκας μεταβιβάστηκε και στο Ρωμαϊκό με τις κατ΄ιδίαν διακρίσεις. Θεμελιώδεις τροποποιήσεις στο δίκαιο της προίκας καθιέρωσε η Ιουστινιάνειος νομοθεσία για την καλύτερη εξασφάλιση της γυναίκας. Στη συνέχεια σχετικές διατάξεις περιελήφθησαν στην Βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο και στο προϊσχύσαν, προ της εισαγωγής και ισχύος του Αστικού Κώδικα. Μετά την ισχύ του Αστικού Κώδικα συνεχίστηκε ο θεσμός της προίκας και ο νόμος έκανε διάκριση της προίκας που αφορούσε ακίνητα α) σε «αδιατίμητη» όταν η διοίκηση και επικαρπία ανήκε στον άνδρα και η «ψιλή κυριότητα» στην γυναίκα και β) σε «διατετιμημένη» όταν η κυριότητα των προικώων ακινήτων ανήκε αποκλειστικά στον άνδρα, από οποιονδήποτε και αν προικίστηκε. Για την πρώτη περίπτωση (αδιατίμητης προίκας), που ρητά στο προικοσύμφωνο θα αναφερόταν, θα έπρεπε το Δικαστήριο να επιτρέψει, με συναίνεση και της συζύγου, την εκποίηση των προικώων ακινήτων, εφ΄όσον υπήρχε «άφευκτος ανάγκη» ή «προφανής ωφέλεια». Για τη δεύτερη περίπτωση (διατετιμημένης προίκας) που θα αναφερόταν ρητά στο προικοσύμφωνο, ο σύζυγος αποκτούσε την κυριότητα και ελεύθερα μπορούσε να πουλήσει. Αντικείμενο τότε της προίκας ήταν η χρηματική αξία του συμφωνηθέντος στο συμβόλαιο τιμήματος. ΄Οσο για τα προικώα κινητά η σύζυγος μπορούσε να τα πουλήσει, αφού θα συναινούσε και ο σύζυγος. Ο θεσμός της προίκας καταργήθηκε οριστικά με τον Ν. 1329/83 του Α.Κ. και έτσι δεν υπάρχουν πλέον ειδικές διατάξεις που αφορούν τον καταργηθέντα θεσμό.
Η ΕΥΘΥΜΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΠΡΟΙΚΑΣ
Στη συνέχεια παραθέτω ένα πιστό αντίγραφο ιδιόχειρου «προικοσυμφώνου» που έχει συνταχθεί το έτος 1671 από τον «προικοδότη» πατέρα της νύφης, προς τον «προικολήπτη» μέλλοντα γαμπρό. Αυτό βρίσκεται καταχωρημένο στα αρχεία της Νομαρχίας Κυκλάδων και το μεταφέρω αυτούσιο. «Έν έτι 1671 μηνί Ιανουαρίω ημέρα δεκάτη εν Σύρω. Εν ονόματι της Αγίας Τριάδος και της Κοκκίνης προστάτιδος της νήσου Σύρου προικοσύμφωνον της πρώτης μας κόρης και της θυγατρός του Κωστάκη και της Σμαράγδας και της μακαρίτισσας της γυναικός μου Πιπινίτσας ήτις θα πάρη νόμιμον σύζυγον τον Ντεμογιαννάκη του Κωνσταντάκη της Πιπινίτσας Πηνελόπης Βαρβαρίτσας. Και εγώ η μακαρίτισσα η γυναίκα μου Πιπινίτσα δίδομεν την συγκατάθεσίν μας εις το να πάρη η κόρη μας Κατή, νόμιμον σύζυγον και να τον έχει να τον νέμεται μέρα νύκτα, τον Ντεμογιαννάκη Μανωλάκην του Κωνσταντάκη και της Πιπινίτσα Πηνελόπης Βαρβαρίτσας.
-Eν πρώτοις δίδομεν από τα φύλλα της καρδιάς μας την ευχήν να τρισευτυχήσουν και να πολυχρονίσουν.
-Δεύτερον δε τέσσαρα εικονίσματα το πρώτον εις ξύλον δυνατόν και χονδρόν δύο δάκτυλα και τας άλλας εις αχιβάδα.
-Τρία υποκόμισα τα δύο μικρά και το ένα μεγάλο, δύο μικρά αποκατινά (εσώβρακα) παστρικά, ατρύπητα και ολόγερα.
-Ενάμισυ ζευγάρι κάλτσες έως ότου να γίνη ο γάμος έχη καιρόν να πλέξη και την άλλη για να γίνουν δύο ζευγάρια.
-Ένα φουστάνι από τσίτι ριγωτό, άλλο ένα από σακονέτα της μακαρίτισσας της γιαγιάς μου.
-Ένα μανδύλι του λαγιου και δύο μανδοσαλάμια.
-Μια φασκιά για τα καλορίζικα.
-Δύο ζεύγη παπούτσια το ένα μπαλωμένο.
-Σαράντα πήχες βρακοζώνα και μετά τον θάνατο του παππού μας άλλη τόση.
-Του γαμβρού μια σκούφια να την φορή βραδιά παρά βραδιά δια να μη του τρυπήση γρήγορα.
-Δύο τσουκάλια κάστρινα της καραίτισας της γιαγιάς μου.
-Δύο φλιτζάνια του καφέ χωματίνια.
-Το αμελέτητο με δύο χέρια νεροπιαστικό και άπιαστο.
-Τρεις βελόνες της κάλτσας.
-Ένα ζάρφι χωματένιο.
-Ένα στρώμα μπαλωμένο της μακαρίτισσας της γιαγιάς μου από φύλλα καλαμόφυλλα.
-Ένα λύχνο χωματένιο και άλλον έναν από ντενεκέ.
-Ένα κλειδί.
-Μία ψυράγγα (χωράφι) ίθα με μια παλέστρα του γαϊδάρου.
-Κοντά με όλα αυτά που τους κάμαμεν τους νοικοκυραίους της Σύρου την μίαν κάμαραν του σπιτιού που καθούμαστε και άμα πεθάνω εγώ και ο παππούς της Κατής όλο το σπίτι.
-Ακόμη δε και αυτό 2 κότες, ένα πετεινό, είκοσι αυγά, ένα κόσκινο, μπιρμπιτσέλια σπιτίσια μακαρόνια και αν προφθάσουμεν θα κάνουμε άλλα τόσα.
-Δέκα οκάδες ελιές και πέντε οκάδες χαμάδα, 2 βάζα κάπαρι, δύο ντουζίνες χήνους, σαράντα κοπόνια κρομμύδια, όλα αυτά να τα κάμουν θάλασσα να τρων και να πίνουν όλο το οκταήμερο γαμβρός και νύφη και όλο το συμπεθεριό και οι ποιο κοντά γειτόνι.
-Εις τον γαμβρόν, την Κατή με τα ούλα της.
Ο πενθερός
Κωνστάκης της Σμαράγδας
Εν Σύρω τη 10 Ιανουαρίου 1671 »
Αυτά ως προς την εύθυμη πλευρά του θεσμού που τότε ίσχυε και μετά την κατάργησή του μας προκαλεί εύθυμα συναισθήματα με τα όσα τότε συνέβαιναν με τόσο αυθόρμητο και λιτό τρόπο.
Σχολιάζοντας τα τότε κρατούντα με τα όσα μετέπειτα συνέβησαν με την προίκα διαπιστώνουμε μια απρόσμενη και απρόβλεπτη αλλαγή. Τα διδόμενα ως προίκα ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερα. Πολλές φορές μάλιστα αποτελούσαν ανεπίτρεπτες και ψυχρές διαπραγματεύσεις μεταξύ των υπόχρεων προς σύσταση προίκας και του προς όποιον δινόταν η προίκα, ανάλογα με την οικονομική δυνατότητα των συμβαλλομένων.
Θεωρώ περιττό να επεκταθώ στην εξέλιξη του θεσμού και να κουράσω τον αναγνώστη με νομικούς και λατινικούς όρους και διακρίσεις.
Το περιεχόμενο προικοσύμφωνο στο σύνολό του μας δίνει μια γεύση για το τι ίσχυε σε συγκεκριμένη εποχή. Ποιος ξέρει πόσα άλλα παρόμοια προικοσύμφωνα με τις ίδιες, περισσότερες ή και λιγότερες παροχές είχαν συνταχθεί και δεν ήλθαν στο φως της δημοσίευσης, είτε από αμέλεια, είτε γιατί ο πανδαμάτωρ χρόνος τα κατάστρεψε.
Ιωάννης Παπασταθόπουλος
Δικηγόρος ε.τ
Ενδεικτική βιβλιογραφία: -Ιστορία και Εισηγήσεις Ρωμαϊκού Δικαίου Γεωργ. Πετρόπουλου -Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Υδρίας -Μέγας Καζαμίας Υδρογείου έτους 2014
