Ένα Γνωστό «Άγνωστο» νησί δίπλα μας – Ένα στιγματισμένο νησί: τα Γιούρα ή το γνωστό σήμερα ως Γυάρος
Οι «σύγχρονοι κάτοικοι» της Γυάρου επέλεξαν το νησί με τη σπάνια βιοποικιλότητα να γίνει ο δικός τους παράδεισος και να εγκατασταθούν. Το βορειοδυτικό κυκλαδονήσι των Γιούρων έχει μία αξιόλογη ιστορία που είναι σχεδόν άγνωστη. Στη νεοελληνική μνήμη είναι ταυτισμένο με τις πολιτικές διώξεις και εκτοπίσεις της σκοτεινής για τον τόπο μας περιόδου 1936-1974. Η ιστορία του νησιού είναι «σκοτεινή» και η σύνδεσή του ως κατ΄ εξοχήν τόπου εξορίας ξεκινάει από τους ρωμαϊκούς και βυζαντινούς χρόνους.
Ο τόπος ιστορικά δεν μπόρεσε να κατοικηθεί επί μακρόν και να διατηρηθεί κάποιος οργανωμένος οικισμός, γιατί το νησί ήταν αφιλόξενο, αλίμενο και επικίνδυνο λόγω των ακραίων καιρικών συνθηκών που επικρατούν συχνά στην περιοχή. Η πρώτη μη αμφισβητούμενη πληροφορία για το νησί προέρχεται από τον Αριστοτέλη, μέσω του Αιλιανού, για την καταστροφική δράση τεράστιας αποικίας τρωκτικών, «Εδώ οι ποντικοί καταβροχθίζουν ακόμη και τη σιδηρίτιδα γη». Ο Στράβωνας περνώντας από το νησί αναφέρει την ύπαρξη μικρού χωριού ψαράδων, που ζούσαν κυρίως από την αλιεία κογχυλιών πορφύρας. Παρ΄όλα αυτά η Γυάρος σε μία περίοδο της αρχαιότητας λειτούργησε ως αυτόνομη πόλη κράτος -όπως και τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων- με δικό της νόμισμα. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η ιστορία του νησιού κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους δηλαδή κατά την διάρκεια των βυζαντινών χρόνων και της λατινοκρατίας αλλά και στην εποχή της τουρκοκρατίας, τότε που όπως δείχνουν σκόρπιες αλλά σαφείς πηγές, τα Γιούρα δεν έγιναν ποτέ οθωμανική κτήση, αλλά απλά χρησίμευσαν, όπως και στους λατίνους, ως έδρα πειρατικών επιχειρήσεων στο αρχιπέλαγος, και αυτό βέβαια λόγω της σημαντικής γεωγραφικής του θέσης, -ανατολικά της Κέας, βορειοδυτικά της Σύρου, δυτικά της Τήνου και νοτιοδυτικά της ΄Ανδρου. Οι Τούρκοι μάλιστα λόγω των συνεχών επιδρομών στο νησί από τον 16ο αιώνα –που συνεχίστηκαν έως τις αρχές του 19ου αιώνα- είτε εκ μέρους των τούρκων είτε εκ μέρους των λατίνων κουρσάρων, ονόμασαν τα Γιούρα «διαβολονήσι» (στα τουρκικά Σεϋτανλίκ, ή νησί του σατανά), αφού οι συνεχείς και συστηματικές λεηλασίες επέτειναν την ερήμωσή του σε συνδυασμό με το άγριο αφιλόξενο τοπίο και την τραχύτητα του εδάφους 1.
Μεσαιωνικά χρόνια: Στα τέλη του 12ου αιώνα έχομε μία σημαντική μαρτυρία για το νησί από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη, ο οποίος όταν εκδιώχθηκε από τους Λατίνους το 1204 κατέληξε εξόριστος στην Κέα, σε σύντομη επιστολή του στον λόγιο φίλο του Ιωάννη Καλοκαιρινό2 αναφέρει ότι, το νησί ήταν γνωστό για το εμπόριο κογχυλιών πορφύρας και το ψάρεμα όπου κατέφθαναν συχνά πλοία από την Αθήνα και τον Πειραιά αλλά και από τη Χαλκίδα και την Κάρυστο «…πλωτικοί πολλοίς κογχυλευτικοίς πορθμείοις διαπερούνται προς ημάς εκ τε Χαλκίδος και Καρυστόθεν και Αθήνηθεν …», ενώ κατά την Βυζαντινή περίοδο το νησί ήταν σχεδόν ακατοίκητο.
Λατινική περίοδος: Από το 1206 ως το 1566 το νησί απετέλεσε τμήμα του λατινικού δουκάτου που είχε έδρα την Νάξο. Όπως αναφέρεται σε σχετικές πηγές ούτε σ΄αυτήν την περίοδο ο πληθυσμός του νησιού ήταν αξιόλογος, και η κατάσταση επιδεινώθηκε μετά την μεγάλη επίθεση του Χαϊρεντίν Πασά, του περιβόητου Βαρβαρόσσα, το 15373. Τα Γιούρα για μία περίοδο συνδέθηκαν με τον Νικολό Γ’ Γκοζαντίνο γόνο αριστοκρατικής οικογένειας της Μπολόνια αφού το 1572-73 με τη βοήθεια της Βενετίας κατάφερε να καταλάβει το νησί μαζί με τις Κύθνο, Σίφνο, Κίμωλο, Πολύαιγο, Φολέγανδρο και Σίκινο, σχηματίζοντας έτσι ένα τόξο νοτιοδυτικής – νότιας –νοτιοανατολικής κατεύθυνσης. Μέχρι το 1617, για σαράντα πέντε χρόνια περίπου οι Γκοζαντίνι κατάφεραν να συστήσουν ένα λατινικό νησιωτικό ναυτικό κρατίδιο και να διασωθούν από όλες τις πολιτικές θύελλες της εποχής, ορθώνοντας το ανάστημά τους στον οθωμανικό στόλο και τους κουρσάρους του 4. Από αυτήν την λατινική περίοδο έχομε ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο. Σε επικείμενη πλεύση του βενετσιάνικου στόλου στο Αιγαίο το 1607 ο πάπας Παύλος Ε’ (1605-1621) σε «βούλα» του κάνει αναφορά για τον λατίνο ηγεμονίσκο αυτού του κρατιδίου αλλά και για τη σταθερή επικράτηση του καθολικού δόγματος στο κρατίδιο. Συγκεκριμένα γράφει: ‘Ακουσα ότι το αγαπητό μας τέκνο, Αγγελέτος Γκοζαντίνο της ευγενικής οικογένειας από τη Μπολόνια, εξουσιάζει επτά νησιά, τη Σίφνο, την Κύθνο, την Κίμωλο, το Πολίνο (Πολύαιγος), τη Φολέγανδρο, τη Γυάρο και τη Σίκινο, που παραμένουν όλες τους πιστές στο καθολικό δόγμα. Γι΄αυτόν το λόγο όλοι οι Χριστιανοί που φθάνουν στα νησιά του θα πρέπει να του φέρονται καλά …» 5 . Παρά τις παραινέσεις του πάπα η περιοχή και μάλιστα η Γυάρος κάθε άλλο παρά ήρεμη υπήρξε. Οι τουρκικές επιδρομές συνεχίστηκαν αμείωτες, αλλά το χειρότερο ήταν δύο επιδρομές το 1611 και 1612 από τους πειρατές του λατίνου κουρσάρου «ναυάρχου» Ινγκιράμι (J. Inghirami). Αυτές οι τελευταίες λεηλασίες ήταν που άφησαν το νησί σχεδόν ακατοίκητο6.
Πειρατικό καταφύγιο – Σύγχρονα χρόνια: Με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης η Γυάρος συνέχισε να αποτελεί έναν απεχθή τόπο, μία πειρατική φωλιά τόσο των τούρκων όσο και των λατίνων κουρσάρων, μόνο που τώρα μπήκαν στο χορό και οι έλληνες πειρατές. Το 1924, ήδη είχε αρχίσει ο εμφύλιος σπαραγμός που κατέτρωγε τις θυσίες και τη συνοχή του Αγώνα η Γυάρος όπως και άλλα κυκλαδονήσια αποτέλεσαν βάσεις εξόρμησης διάφορων ελληνικών πειρατικών στολίσκων, που όπως μαρτυρεί ο Ζουρντέν (Jourdain) σύγχρονος παρατηρητής στις ταξιδιωτικές αναμνήσεις του (Παρίσι 1828), προξένησαν μεγάλη αναστάτωση στο εμπόριο του Αιγαίου και στα πλοία των ευρωπαϊκών δυνάμεων7.
Στα χρόνια που ακολούθησαν η Γυάρος έμεινε μακριά από τις εξελίξεις των γειτονικών νησιών, παρέμεινε ουσιαστικά έρημη και απρόσιτη. Οι μόνες περίοδοι που το νησί είχε «κατοίκους» ήταν όταν οι ίδιοι δεν είχαν επιλέξει την παρουσία και διαμονή τους εκεί. Στις ημέρες μας ως το 2000 η Γυάρος χρησιμοποιήθηκε ως πεδίο βολής του πολεμικού ναυτικού, το 2002 ολόκληρο το νησί χαρακτηρίστηκε ιστορικός τόπος και το 2011 εντάχθηκε στο πανευρωπαϊκό δίκτυο προστατευμένων περιοχών NATURA 2000 και ενώ το τραχύ περιβάλλον δεν ενθάρρυνε την κατοίκησή του, αντίθετα στο σπάνιο φυσικό του περιβάλλον με τη χαμηλή βλάστηση και τις απόκρημνες βραχώδεις ακτές, βρήκαν ιδανικό καταφύγιο μεταναστευτικά πουλιά, γεράκια, αετοί και θαλασσοπούλια και στις δεκάδες θαλάσσιες σπηλιές οι μεσογειακές φώκιες αναπαράγονται ανενόχλητες από την ανθρώπινη παρουσία. Είναι η πρώτη φορά στην ιστορία του που οι «σύγχρονοι κάτοικοι» της Γυάρου επέλεξαν το νησί με τη σπάνια βιοποικιλότητα να γίνει ο δικός τους παράδεισος και να εγκατασταθούν.
[1] Βλ. Α. Savvides, Sheytanlik” Encyclopaedia of Islam, 19, 1977, σελ. 419
2 Βλ. εκδ. Σπ. Λάμπρος, Μιχαήλ (Ακομινάτου) του Χωνιάτου τα σωζόμενα Α’-Β’, ανατ. Αθήνα 1968
3 Βλ. Ιστορία Ελληνικού Εθνους, Εκδοτική Αθηνων τόμος Ι΄ 1973, σελ. 79
4 Βλ. Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού Γ’ , Θεσσαλονίκη 1968, σελ. 274
5 Σ. Σιμεωνίδης, Ιστορία της Σίφνου, Αθήνα 1990. Σελ. 132
6 Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699, Αθήνα 1991,
σ. 177,179,338 κ.εξ.
7 Α. Σαββίδης, Βυζάντιο – Μεσαιωνικός Κόσμος, Ισλάμ, Β’ έκδοση, εκδ. Δημιουργία, 1996, σελ. 58, Jourdain, Memories historiques et militaires sur les evenements de la Grece, B, Paris 1828, σελ.225, Α. Δρακάκης, Η Σύρος κατά την Τουρκοκρατία, Α΄, Ερμούπολις 1948 σελ. 343
Γιώτα Τσινάκη
