Η λατρεία του Άη Γιάννη του Νηστευτή, στους Αρβανίτες της Άνδρου είναι μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση από τον ΑΝΑΣΤΑΣΙΟ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ για την λατρεία του Αη Γιάννη του Σκίνου.
Η λατρεία των Αγίων αποτελεί τον βασικότερο ίσως τομέα της παραδοσιακής θρησκευτικής συμπεριφοράς του ελληνικού λαού, γύρω από τον οποίο πολλά έχουν γραφτεί κατά το παρελθόν. Στις μορφές των Χριστιανών Αγίων ο καθημερινός άνθρωπος αποδίδει τα ίδια χαρακτηριστικά και τις ίδιες ιδιότητες που απέδιδε και ο αρχαίος Έλληνας στους Θεούς και τους ήρωές του, αφού ανά τους αιώνες στον ελληνικό χώρο έχουμε σχεδόν όμοιες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, που δικαιολογούν την κίνηση και του πνευματικού εποικοδομήματος στους ρυθμούς της μακράς διαρκείας. Στα φαινόμενα αυτά οφείλονται οι λεγόμενες προχριστιανικές επιβιώσεις στα ζητήματα της λαϊκής λατρείας, τις οποίες ο λαογράφος βλέπει και σήμερα ζωντανές στην λατρεία των Αγίων, κατά την ελληνική παραδοσιακή καθημερινότητα. Θα πρέπει ίσως εδώ να πούμε ότι οι πρώτοι Πατέρες της Εκκλησίας, κατά τα πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επισήμαναν τις επιβιώσεις αυτές της αρχαίας λατρείας στην καθημερινή χριστιανική λατρευτική πρακτική της εποχής τους και θέλησαν να τις καταργήσουν. Συνάντησαν, όμως, σθεναρή αντίσταση από τον λαό, που εννοούσε να κρατήσει τα έθιμά του, αποδίδοντάς τα πλέον στα ιερά πρόσωπα της νέας θρησκείας, για αυτό και σε δεύτερη φάση επιχείρησαν να δώσουν χριστιανικό επικάλυμμα στις αρχαίες λαϊκές συνήθειες. Ανάμεσα στους δυο αυτούς πόλους, τις αρχαίες δηλαδή αναμνήσεις και την Ορθόδοξη Χριστιανική πραγματικότητα, κινείται η λαϊκή λατρεία των Αγίων στον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό.
Η νεοελληνική λαϊκή λατρεία των Αγίων παρουσιάζει ιδιαίτερο λαογραφικό ενδιαφέρον, αφού διαμορφώνεται κάτω από ποικίλες επιδράσεις και με αρχαίες ρίζες, αλλά και εκφράζει την νεοελληνική παραδοσιακή θρησκευτικότητα. Η μελέτη της παραδοσιακής θρησκευτικής συμπεριφοράς ενός λαού μας πληροφορεί για τον ίδιο τον χαρακτήρα του πολιτισμικού του συστήματος, δίνοντάς μας στοιχεία για την πληρέστερη κατανόηση του λαού και των δημιουργημάτων του. Στο πλαίσιο αυτό, η μελέτη της λατρείας ενός Αγίου, ιδίως όταν αυτή εμφανίζεται τοπικά και λειτουργικά περιορισμένη, συμβάλει στην προοπτική μιας συνολικότερης μελέτης της θρησκευτικής συμπεριφοράς. Με τις προϋποθέσεις αυτές εξετάζεται στην συνέχεια (συνοπτικώς) η λαϊκή λατρεία του Αγίου Ιωάννου με το προσωνύμιο Σκίνος.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Σκίνος δεν ανήκει στους ιδιαίτερα δημοφιλείς θρησκευτικούς προορισμούς του νησιού, όπως θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την Παναγία την Θεοσκέπαστη ή τον Άγιο Νικόλαο. Θεωρείται μια τοπική εορτή που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και λατρεύεται από την ευρύτερη περιοχή και πλησίον οικισμούς της Βουρκωτής, όπως θα αναφερθούμε παρακάτω. Είναι ένα εκκλησάκι έξω από τα όρια της κοινότητος του χωριού. Παραδοσιακό πετρόχτιστο οίκημα στα ανατολικά της Βουρκωτής, στον δρόμο προς τα Άχλα και ανήκει στην Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (29 Αυγούστου) σε μια γενικότερη θεώρηση τιμάται με αυστηρά νηστεία, όπου παρατηρείται και στην δική μας περίπτωση της Βουρκωτής, αλλά και με άναμμα εθιμικών πυρών ως θεραπευτής του πυρετού και της ελονοσίας, από την οποία υπέφεραν πολλές ελληνικές αγροτικές περιοχές. Η λατρεία του Αγίου οδηγεί τους πιστούς, ασθενείς και μη, να προσφέρουν διάφορα είδη, όπως λειτουργιές, αρτοκλασίες, λάδι, λιβάνι, καθώς και τάματα, ένα είδος προσωπικής αφιερώσεως και συμβολικής δεσμεύσεως των πιστών προς τον Άγιο. Συμμετέχουν στον πανηγύρι ή ακόμα πραγματοποιούν ιδιωτικές λειτουργίες στον ναό του, με σκοπό να τον εξευμενίσουν και να τον προκαλέσουν για ενδεχομένη μελλοντική παρέμβασή του για θεραπευτικούς λόγους.
Στο ίδιο πλαίσιο μπορεί να τοποθετηθεί και η θεραπευτική – λατρευτική χρήση του συναλλείμματος, ενός κομματιού δηλαδή από βαμβάκι που το ποτίζουν από το λάδι του καντηλιού που καίει μπροστά στην εικόνα του Αγίου και το χρησιμοποιούν ή αυτούσιο σε οικιακή χρήση (βασκανία) ή για την κατασκευή φυλαχτού.
Διακρίνονται διαφορές, αλλά και ομοιότητες ανάμεσα στο παλαιό και σύγχρονο εορτασμό του Αγίου από την τοπική κοινωνία. Διαφορές που οφείλονται στο τρόπο εκτελέσεως του εορτασμού, αλλά και ομοιότητες που παρατηρούμε στην θρησκευτική παραδοσιακή συμπεριφορά των κατοίκων των συμμετεχόντων. Μια πολύ σημαντική μαρτυρία ενός ηλικιωμένου της περιοχής έρχεται να συμπληρώσει ή και να επιβεβαιώσει τα πεπραγμένα των παλαιοτέρων ετών.
‘’Δεν χρησιμοποιούσαν μαχαίρι για να κόψουν το οτιδήποτε ήταν σε στρόγγυλη μορφή, όπως, καρπούζι, ντομάτα, σταφύλι, προς ανάμνηση της Κεφαλής του Αγίου Ιωάννου του Αποκεφαλισθέντος (Δ. Λουκάτος). Ήταν μεγάλη νηστεία και το γλέντι ξεκινούσε την επομένη ημέρα, δηλ στις 30 Αυγούστου. Οι προσκυνητές προσέρχονταν από παραμονές στο εξωκκλήσι το Αγίου. Εκεί καθάριζαν τα σκίνα (φυτό που πλουσιοπάροχα ευδοκιμεί στην περιοχή), τα τοποθετούσαν κάτω, στρώνανε τα σεντόνια ή τα οποιαδήποτε στρωσίδια τους που είχαν ήδη προμηθευτεί και εκεί πάνω κοιμόντουσαν. Διανυκτέρευαν είτε στα κονάκια ή έξω, είτε εντός του ναού…’’
Η λατρεία του Αγίου Ιωάννου προσδιορίζει την θρησκευτική ζωή πολυσήμαντα και πολυεπίπεδα: προσφέρει την ανάγκη για την λαϊκή ψυχολογία τελετουργική λαμπρότητα, καλύπτει την ψυχολογική ανάγκη της θεϊκής και υπερφυσικής προστασίας για το χωριό και τους κατοίκους του, δρα θεραπευτικά σε περίπτωση ορισμένων ασθενειών. Συνεπώς συνέχει και κατά κάποιο τρόπο συγκρατεί την κοινότητα, βοηθώντας, μέσω του πανηγυριού που περιλαμβάνει, στην αναδημιουργία των κοινοτικών σχέσεων και την αναβάπτιση της κοινότητας στην παράδοση και το παρελθόν της. Άρα η συγκεκριμένη λατρεία, όπως και οι άλλες ελληνικές λατρείες των Αγίων προστατών και πολιούχων, αποτελεί καίριο γεγονός, τόσο θρησκευτικό όσο και πολιτισμικό, που προσδιορίζει την ζωή στην κοινότητα και την διαφοροποιεί από την ζωή μιας γειτονικής κοινότητος, με διαφορετικό Άγιο προστάτη και άλλα λατρευτικά έθιμα. Οι λατρείες των Αγίων εντάσσονται, λοιπόν και στο πλαίσιο των τοπικών διαφορών, που διαπιστώνονται ανάμεσα σε όλους σχεδόν του οικισμούς, όσο μικρό και αν είναι το νησί που τους περιβάλει. Τροφοδοτούν αυτές τις τοπικές διαφοροποιήσεις και παράλληλα τροφοδοτούνται από αυτές, σε μια αμφίδρομη σχέση, που επιρρεάζει άμεσα την μορφή, το περιεχόμενο και τις ιδιομορφίες του παραδοσιακού ελληνικού πολιτισμού, στο σύνολό του.
Η σχετική με τον Αποκεφαλισμό του Προδρόμου διήγηση της Αγίας Γραφής, έτσι όπως αποτυπώθηκε στις εκκλησιαστικές εικόνες, συγκίνησε βαθύτατα την ψυχή του λαού. Η λαϊκή φαντασία που δεν γνωρίζει όρια, βλέπει το κεφάλι του Προδρόμου, να αναπηδά μέσα στον δίσκο του ήλιου, όταν αυτός ανατέλλει στις 29 Αυγούστου. Το ανοσιούργημα, όμως, της Ηρωδιάδος έγινε κατά την λαϊκή πίστη αιτία μεγάλου κακού για την ανθρωπότητα. Οι κακοήθεις πυρετοί που μαστίζουν, κυρίως τον Αύγουστο, τον τόπο μας με τα φοβερά τους ρίγη και τους μεγάλους παροξυσμούς, οφείλονται στην ταραχή που αισθάνθηκε το κεφάλι του καρατομημένου Αγίου. Σε πολλά μέρη του ελλαδικού χώρου ο Άγιος αποκαλείται Θερολόγος ή Ριγολόγος, Παροξυσμός ή Κρυαδίτης και η μνήμη του τιμάται με απόλυτη νηστεία, έτσι λέγεται και Νυστευτής (στην Βουρκωτή) ή νηστικός. Η νηστεία του συνοδεύεται από την απαγόρευση όλων όσων μοιάζουν με το αίμα που έτρεξε από το κεφάλι του. Για εξιλασμό, τόσο οι υγιείς, όσο και οι πάσχοντες από πυρετούς και ρίγη, τάζουν στον Άγιο λάδι, λιβάνι κερί, πετεινό ή κατσίκι, όπου τα θυσιάζουν στην γιορτή του. Σε πολλές περιοχές έχουν καθιερωθεί για την υγεία του κοινού πανηγύρια, λιτανείες και παρακλήσεις σε εξωκκλήσια ή αγιάσματα αφιερωμένα στην μνήμη του αποκεφαλισμού του Προδρόμου. Και στον ίδιο σκοπό αποβλέπουν και οι φωτιές που ανάβονται σε μερικούς τόπους ανά την Ελλάδα.
Σημείωση: Το παρόν άρθρο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο του Αναστασίου Ι. Κυριακίδη με τίτλο ‘’ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΒΑΝΙΤΩΝ ΑΝΔΡΟΥ, Νεκρικά έθιμα και θρησκευτική συμπεριφορά στην λατρεία του Αη Γιάννη του Σκίνου και του νεκροταφείου’’. Άνδρος 2020 ISBN:978-618-00-1909-4
Οι φωτογραφίες από το http://androslivadia.blogspot.com/
