Η Λιλίκα Παπανικολάου (1922 – 2013) κόρη του Νίκου και της Μαριόγκας Μαρή γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Άνδρο. Παρουσίασε την πρώτη της ατομική έκθεση το 1979 στο Λονδίνο.
Η ζωγραφική της “είναι βαθιά θεολογική και φιλοσοφική” Την εξαιρετική αυτή ζωγράφο, μας παρουσιάζει φέτος η Καΐρειος Βιβλιοθήκη στην καθιερωμένη καλοκαιρινή έκθεση στο κτίριο Κυδωνιέως.
Η Λιλίκα Παπανικολάου και η ζωγραφική της γένεσης
Στην εισαγωγή του πλατωνικού Τίμαιου οι συμμετέχοντες αναρωτώνται: Ο ουρανός υπήρχε πάντοτε ή έχει γεννηθεί; Ομόφωνα απαντούν ότι έχει γεννηθεί κι ένας σοφός δημιουργός με καλή προαίρεση τον κατασκεύασε. Σε αυτό το θεϊκό έργο υπήρξε μία στιγμή, μία πρώτη στιγμή κατά την οποία παραλαμβάνει όλα όσα ήταν ορατά και βρίσκονταν σε μία άρρυθμη και άτακτη κίνηση. Σε αυτήν τη μυθική στιγμή, μία έκρηξη, το big bang των φυσικών αποτελεί την πρώτη κίνηση μίας τεράστιας μορφοποίησης.
Ας φανταστούμε προς στιγμή μία ζωγραφική που θέτει ως αξίωση να αποτυπώσει μία τέτοια γένεση, εκεί που τα πράγματα δεν είναι ακόμα μορφοποιημένα. Την πρωταρχή που κάτι γεννιέται μέσα από μία έκρηξη. Η ζωγραφική της Λιλίκας Παπανικολάου έχει ως στόχο μία υπερβολική αξίωση: Να περιγράψει αυτήν την αρχική κίνηση. Να φανταστεί μέσα από την εικαστική γλώσσα ένα τέτοιο γεγονός.
Η γλώσσα της καλλιτέχνιδος είναι βέβαια η εικαστική, η χρήση των πλαστικών μορφών είναι το εργαλείο της. Προφανώς πίσω από αυτήν τη γλώσσα υπάρχει η βαθιά γνώση της αρχαίας φιλοσοφίας και κοσμολογίας καθώς και η χριστιανική θεολογία.
Πάντα ένας καλλιτέχνης αναμετράται, συγκρίνεται και τοποθετείται στην ιστορία της ζωγραφικής. Πριν από την καλλιτέχνιδα εικαστικά ρεύματα, εν μέρει βέβαια, προέβαλαν μία αντίστοιχη αξίωση. Ο φουτουρισμός, για παράδειγμα, έθετε ως στόχο του να ανατρέψει την απαρχαιωμένη κουλτούρα που υπήρξε ανίκανη να δώσει μορφή στους μεγάλους και συνεχιζόμενους μετασχηματισμούς. Δεν ήταν οι φουτουριστές, όπως ο Balla και ο Depero, που έγραφαν στο μανιφέστο τους ότι επιδιώκουμε να πραγματοποιήσουμε μία ολοκληρωτική σύντηξη ώστε να ανακατασκευάσουμε το σύμπαν κάνοντας το πιο χαρούμενο, με άλλα λόγια μια ολοκληρωμένη αναδημιουργία; Θα δώσουμε, ισχυρίζονταν, σάρκα και οστά στο αόρατο, το ακατανόητο και το ανεπαίσθητο.
Η εικόνα του φουτουρισμού επιδίωκε να αναχθεί σε μια απολογία «κίνησης», «δυναμισμού» και «ταχύτητας». Μια διαφορετική ερμηνεία της φουτουριστικής ποιητικής θα εστίαζε, στην αστάθεια και στις εντάσεις των κινούμενων μορφών. Οι φουτουριστές ζωγράφοι στόχευαν να δείξουν ότι η ζωή βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη, μια διαρκώς μεταβαλλόμενη διαδικασία, και ότι «η μορφή δεν υπάρχει, καθώς η μορφή αφορά ό,τι είναι ακίνητο, ενώ η πραγματικότητα βρίσκεται σε κίνηση.
Κάτι τέτοιο υπονοείται στη Λιλίκα Παπανικολάου και ο δυναμισμός της κίνησης υπάρχει στο έργο της. Αλλά θεωρώ ότι μία τέτοια οπτική από την πλευρά της ακολουθεί, γιατί ο στόχος της είναι η απεικόνιση της πρωταρχής, όπως τη βιώνει η καλλιτεχνική φαντασία της. Αυτή όμως η πρωταρχή είναι ταυτόχρονα στατική, φαίνεται ακίνητη, αλλά μέσα από τις πλαστικές λύσεις της ζωγράφου γίνεται δυναμική, βίαια και τραχιά. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ένα pars destruens στη ζωγραφική της, μία κίνηση καταστροφής που είναι ταυτόχρονα και η πράξη της δημιουργίας.
Από την άλλη πλευρά ο κυβισμός μας παρακινεί να εξετάσουμε μια δεδομένη αναπαράσταση από πολλαπλές οπτικές γωνίες, υποδηλώνοντας ότι δεν υπάρχει μόνο μία πραγματικότητα αλλά μια πολλαπλότητα που εξαρτάται αποκλειστικά από τη δική μας σκοπιά. Η ζωγραφική της, σε αντίθεση με τον κυβισμό είναι μία ζωγραφική «en haut», σαν ο καλλιτέχνης να είναι εκεί ψηλά και να παρατηρεί από εκεί. Αλλά τώρα τίθεται ένα άλλο ερώτημα: Τι βλέπει από τη θέση που προσλαμβάνει ο καλλιτέχνης; Τον κόσμο να υφίσταται μια συνεχή αλλαγή, ως μια δυναμική διαδικασία στον χωροχρόνο.
Τα έργα της Λιλίκας Παπανικολάου, κυρίως, τοποθετούνται στο χώρο της αφαίρεσης και μάλιστα στον αφηρημένο εξπρεσιονισμό. Τολμώ να μιλήσω για τις εκλεκτικές συνάφειες ανάμεσα στη ζωγράφο και τον Θεόδωρο Στάμο και τη χρήση του λευκού χρώματος στο έργο του που αποτελεί φόντο, θέμα, αλλά και κενό. Μπορεί θεωρητικά η καλλιτέχνης να έχει παρόμοια απόβλεψη με τους φουτουριστές, η εικαστική της γλώσσα ανήκει στον αφηρημένο εξπρεσιονισμό.
Για το θέμα αναφερθήκαμε, η γένεση, μία πρωταρχική έκρηξη. Πώς αποτυπώνεται αυτό το θέμα στον πίνακα; Με το απόλυτο λευκό, ως ένα κοινό χαρακτηριστικό για όλους τους πίνακες. Από αυτό το λευκό μπορεί να γεννηθεί το οποιοδήποτε χρώμα και είναι αυτό που ενώνει τελικά όλα τα έργα. Υπάρχει κάτι το εκτυφλωτικό σε αυτό το χρώμα, το οποίο θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε και ως κάτι μη προσιτό στο ανθρώπινο μάτι, δηλαδή το ανθρώπινο μάτι μπορεί να αναγνωρίσει τις διαβαθμίσεις του μπλε, τα σχήματα αφαιρετικά πάντα, τους τόνους, την κατεύθυνση της πινελιάς, την πρόθεση της πινελιάς να μεταφέρει πάντα μόνο ένα χρώμα. Πρόκειται για μία κατάσταση ας το πούμε αρκετά πνευματική. Ο πίνακας με ένα χρώμα αποπνέει μία λιτή πνευματικότητα.
Επίσης υπάρχουν περιοχές στον πίνακα που είναι προσιτές στο θεατή, αλλά πάντα κρατάει έναν πυρήνα, μία πλευρά την οποία ορίζει ως κάτι το απρόσιτο γιατί τελικά για την Παπανικολάου δεν είναι όλα προσιτά. Υπάρχει και κάτι το ανώτερο, το θεϊκό το οποίο τονίζει με την παρουσία και συνάμα με την απουσία του το λευκό χρώμα. Πέρα από τις ανθρώπινες ικανότητες και ιδιότητες υφίσταται η παρουσία του απροσδόκητου, του απρόσιτου που εκείνη το συμβολίζει με το λευκό. Εμπεριέχεται μέσα σε κάθε χρώμα αλλά όχι και πάρα πολύ. Ξεκινά οποιοδήποτε χρώμα που θα καταλήξει στο λευκό, δηλαδή σε μία περιοχή του έργου η οποία ορίζεται ως απρόσιτη και θεϊκή. Συμπαντική αναχώρηση από το εφήμερο. Το κάθε χρώμα θα καταλήξει σε ένα αιώνιο φως, μέσω του λευκού. Δεν είναι τυχαία η αναφορά στον Εμπεδοκλή: «Νυχτοφαές περί γαίαν ελίσσεται αλλότριον φως».
Το χρώμα στα έργα της αλλάζει. Άλλοτε γίνεται ψυχρό, άλλοτε είναι θερμό, αλλά θεωρώ ότι το ενδιαφέρον της είναι σε κάθε ένα να δείξει τις διαβαθμίσεις αυτές που μπορεί να αντιληφθεί το ανθρώπινο μάτι και μετά από αυτές; Το κενό, ο πυρήνας που βράζει, αυτό που δεν μπορείς να αγγίξεις πότε. Εννοείται ότι ο συμπαντικός αυτός στόχος απαιτεί το χρώμα να έχει χοντρή πάστα, να είναι ανάγλυφο, να παρουσιάζεται ως τραχύ.
Η στιγμή λοιπόν μιας γένεσης και μίας πρωταρχής. Εν αρχή η μυθολογική έκρηξη. Η γλώσσα της Λιλίκας Παπανικολάου είναι εικαστική, αλλά η σύλληψη είναι βαθιά θεολογική και φιλοσοφική. Μία πρωταρχική στιγμή εκεί που τα πράγματα δεν υπήρχαν και ξαφνικά αρχίζουν να γίνονται κάτι.
Δρ. Παναγιώτης Παπαδόπουλος
—Λιλίκα Παπανικολάου (1923 – 2013) ΓΑΛΑΞΙΕΣ
Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Οικία Μ. Ε. Κυδωνιέως
Διάρκεια έκθεσης: 22 Ιουλίου – 16 Σεπτεμβρίου 2023
Εγκαίνια: 22 Ιουλίου 2023 Ώρα: 19.00
Δευτέρα – Σάββατο 11.00 – 13.30 & 19.00 – 20.30
Λιλίκα (Παπανικολάου – Μαρή) (1922-2013)
Η Λιλίκα (Παπανικολάου – Μαρή) γεννήθηκε στην ‘Ανδρο. Παρακολούθησε ελεύθερα μαθήματα ζωγραφικής. Παρουσίασε την πρώτη της ατομική έκθεση το 1979 στο Λονδίνο. Είχε, όμως, μετάσχει σε ομαδικές εκθέσεις ήδη από το 1975, για να ακολουθήσουν και άλλες ατομικές και ομαδικές στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Το 1998 τιμήθηκε από την Académie des Sciences στο Παρίσι. Παράλληλα, έχει παρουσιάσει και αξιόλογο ποιητικό και συγγραφικό έργο. Η ζωγραφική της κινείται στο χώρο της αφαίρεσης και επικεντρώνεται στην απεικόνιση του ουράνιου κόσμου. Η Λιλίκα (Παπανικολάου – Μαρή) απεβίωσε στην Αθήνα το 2013.
🌐 cangelaris.com/gr_art_lili.htm