Μνήμη ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΟΛΕΜΗ

10 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου ιστορικού της Άνδρου

Πριν από δέκα χρόνια έφυγε από τη ζωή ό Δημήτριος Ιωάννου Πολέμης και ή Καΐρειος Βιβλιοθήκη έχασε τον εμπνευ­στή, κινητήριο μοχλό και καθοδηγητή της. Ό πρόωρος θάνατός του, πού τον βρήκε στον κολοφώνα της επιστημονικής και κοινω­νικής του προσφοράς, δημιούργησε στο Ίδρυμα της Καϊρείου Βι­βλιοθήκης ένα μεγάλο κενό. Ωστόσο χάρη στα στέρεα θεμέλια του και χάρη στις άοκνες προσπάθειες του προσωπικού του οι συνέ­πειες της απουσίας του ευελπιστούμε ότι περιορίζονται. Ή Καΐρει­ος Βιβλιοθήκη εξακολουθεί να αποτελεί την καρδιά και συγχρόνως τον θεματοφύλακα της ιστορικής έρευνας και των ιστορικών παρα­δόσεων της Άνδρου, συνεχίζοντας να προσφέρει παράλληλα σημα­ντικό εκπαιδευτικό, κοινωνικό και πολιτιστικό έργο στο νησί.

Το Διοικητικό Συμβούλιο της Καϊρείου Βιβλιοθήκης θέλο­ντας να τιμήσει τη μνήμη του Δημητρίου Πολέμη έχει προγραμ­ματίσει μια σειρά εκδηλώσεων με ομιλίες και προβολές ταινιών.

Ο Δημήτριος Ι. Πολέμης και ή Άνδρος

Ο Δημήτριος Ι. Πολέμης υπήρξε μια εξέχουσα προσωπικό­τητα της Άνδρου. Από την πορεία του πολύ νωρίς φάνηκε ό στόχος πού είχε θέσει, στην πραγματοποίηση του όποιου αφιε­ρώθηκε με προσήλωση, επιμονή και απόλυτη συνέπεια, δηλαδή τη σπουδή της ιστορίας της Άνδρου και τη σωτηρία και προ­στασία της πολιτιστικής της κληρονομιάς.

Η γνώση, ή καταγραφή και μελέτη του ιστορικού πλούτου του νησιού και ή προαγωγή των άνδριακών σπουδών με τις ικανού αριθμού δημοσιεύσεις του, μέσω των όποιων καθιστούσε τον πλούτο αυτόν προσιτό στο επιστημονικό όσο και στο ευρύτερο κοινό, αποτέλεσαν έμπρακτα δείγματα της ακούραστης φιλεργίας του για μισό περίπου αιώνα και της αφοσίωσης του Δημητρίου Ι. Πολέμη στην Άνδρο. Προσέφερε ένα έργο πού θα συντροφεύει και θα καθοδηγεί όλους τους μελλοντικούς μελετητές του νησιού.

Για τη δραστικότερη πραγμάτωση των στόχων του, ό Δημή­τριος Ι. Πολέμης εμπνεύσθηκε και πρωτοστάτησε στην ίδρυση και οργάνωση της Καϊρείου Βιβλιοθήκης θέτοντας έτσι τις βά­σεις για τη συνέχιση της έρευνας. Ή Καΐρειος Βιβλιοθήκη είναι ένα εργαστήριο σπουδών, πού φιλοξενεί και εξυπηρετεί τόσο μαθητές όσο και ώριμους επιστήμονες. Διαθέτει το επιστημονι­κό της δελτίο, την Άγκυρα, και εκδίδει πολύτιμες μονογραφίες.

Ο Δημήτρης Πολέμης γεννήθηκε στις Στενιές της Άνδρου στις 23 Ιουνίου 1932. Ήταν πρωτότοκος γιος του πλοιάρχου και πλοιοκτήτη Ιωάννου Πολέμη και της Ανθής Μπάλκα. Αρχική του πρόθεση ήταν να ασχοληθεί με τη ναυτιλία και ταξίδεψε για να αποκτήσει δίπλω­μα εμποροπλοιάρχου. Μετά τη στρατιωτική του θητεία πήγε στις ΗΠΑ, όπου σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Columbia οικονομικά (BS 1959), και βυζαντινή ιστορία με τον Ihor Sevcenko (ΜΑ 1960). Το 1960 επέστρεψε στην Άνδρο και παντρεύτηκε την Ανδριώτισσα Μα­ρία Ραΐση, με την οποία απέκτησαν ένα γιο, τον Ιωάννη, ο οποίος είναι σήμερα καθηγητής της βυζαντινής φιλολογίας στο Πανεπιστή­μιο Αθηνών. Από την εποχή εκείνη άρχισε να ασχολείται με ανδριακές μελέτες. Ένα χρόνο αργότερα πήγε στην Αγγλία, όπου συνέχι­σε τις βυζαντινές σπουδές του στο University College του Πανεπι­στημίου του Λονδίνου, εκπονώντας διδακτορική διατριβή υπό την εποπτεία της καθηγήτριας Joan Hussey και έλαβε διδακτορικό δί­πλωμα το 1964. Την ίδια χρονιά επέστρεψε και πάλι στην Άνδρο και εγκαταστάθηκε πλέον μονίμως στα Απατούρια. Η διατριβή του με The Doukai: A contribution to Byzantine Prosopography, εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1968. Γνωρίστηκε και συνεργάστηκε με διαπρεπείς βυζαντινολόγους. Έως το 1973 συνέχισε και τις καθαρώς βυζαντινές του μελέτες, δημοσιεύοντας άρθρα και βιβλιοκρισίες σε έγκυρα επι­στημονικά έντυπα. Τον απορρόφησε ωστόσο η μελέτη της ιστορίας της Άνδρου, στην οποία αφιερώθηκε.

Ο Πολέμης δεν έπαψε ποτέ να ασχολείται με την οικογενειακή ναυτιλιακή επιχείρηση και ταξίδευε συχνά στον Πειραιά, όταν η φυ­σική του παρουσία ήταν αναγκαία. Στις πολιτικές του πεποιθήσεις υπήρξε συντηρητικός, αλλά απείχε από κάθε πολιτική δραστηριό­τητα.1 Πολλές από τις εργασίες του παρουσιάστηκαν και κρίθηκαν από ελληνικά και ξένα περιοδικά. Υπήρξε μέλος πολλών εταιρειών και συλλόγων, όπως της Αρχαιολογικής Εταιρείας, της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, της Society for the promotion of Hellenic Studies και άλλων. Το 1998 τιμήθηκε με το αργυρό μετάλλιο της Ακαδημίας Αθηνών. Το πάθος με το οποίο αγωνίστηκε για τη διά­σωση της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού και τη διατήρηση της φυσιογνωμίας του, που άλλαζε και αλλάζει ραγδαία, τον έφε­ρε πολλές φορές σε αντιπαράθεση με δημοτικές και εκκλησιαστικές αρχές, καθώς και με πολλούς ιδιώτες. Το κύρος του πάντως στην Άνδρο υπήρξε αναμφισβήτητο. Μετά από σοβαρή ασθένεια, που δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει εργασίες σχεδόν έτοιμες για δη­μοσίευση, πέθανε στην Αθήνα στις 25 Αυγούστου 2005 και εντα­φιάστηκε στην Άνδρο. Η πάνδημη κηδεία του υπήρξε ασφαλώς το σημαντικότερο κοινωνικό γεγονός του νησιού, τουλάχιστον των τε­λευταίων δεκαετιών.

Για την προώθηση των ανδριακών μελετών ο Πολέμης συνερ­γάστηκε με πολλά έντυπα. Το 1960 προετοίμασε για δημοσίευση στα Ανδριακά Χρονικά τρία ανέκδοτα έργα του Πασχάλη.1 Τρεις από τις πρώτες του εργασίες για την Άνδρο δημοσιεύτηκαν το 1962, το 1963 και το 1968 στην Επετηρίδα της Εταιρείας Κυκλα­δικών Μελετών. Το 1969-70 άρχισε να συνεργάζεται με τον Ερα­νιστή και τα Ελληνικά, καθώς και άλλα επιστημονικά έντυπα. Στην εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα έγραψε τα σχετι­κά με την Άνδρο. Από το 1977 εξέδιδε με δικά του έξοδα το Πέταλον Συλλογή ιστορικού υλικού περί της νήσου Άνδρου, το όγδοο και τελευταίο τεύχος του οποίου κυκλοφόρησε το 2003. Στο Πέταλον, που ήταν καρπός αποκλειστικώς προσωπικού μόχθου, συγ­κέντρωσε κυρίως πρωτογενές υλικό, το οποίο επιμελήθηκε και σχολίασε.

Ο Πολέμης ασχολήθηκε από πολύ νωρίς με τα αρχεία της Άνδρου. Το 1960, η βιβλιοθήκη και το αρχείο του Πασχάλη, που την εποχή εκείνη ήταν στην πραγματικότητα το μοναδικό δημόσιο ιστο­ρικό αρχείο του νησιού, στεγάστηκαν στο Δημαρχείο Άνδρου, σε συνθήκες παντελώς ακατάλληλες.1 Γύρω στο 1960 ο Πολέμης έκα­νε τις πρώτες ανεπιτυχείς προσπάθειες να ταξινομήσει το αρχείο. Ταυτοχρόνως άρχισε να επισκέπτεται τις μονές της Άνδρου και να καταγράφει τα χειρόγραφα τους· όχι χωρίς δυσκολίες.2 Χρειάστη­καν προσπάθειες δέκα περίπου ετών για να του δοθεί το 1970 η άδεια να ασχοληθεί με το αρχείο του Πασχάλη.

Ο Πολέμης μερίμνησε ιδιαιτέρως και για την τύχη της Καϊρείου Βιβλιοθήκης. Το 1929 είχε μεταφερθεί από το Ορφανοτροφείο στο Γυμνάσιο Άνδρου, όπου ουσιαστικώς έπαψε να είναι προσβάσιμη. Το 1960 χαρακτηρίστηκε Δημοτική και στεγάστηκε μαζί με τη βι­βλιοθήκη του Πασχάλη στο Δημαρχείο Άνδρου, σε λίγο καλύτερες, αλλά πάντα ακατάλληλες συνθήκες.4 Μετά από πολυετείς προσπά­θειες με την υλική και ηθική συνδρομή πολλών συμπατριωτών του, κατάφερε να καταστήσει το 1987 τη Βιβλιοθήκη Καΐρη ανεξάρτητο κοινωφελές ίδρυμα, νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου.5 Η νέα Βι­βλιοθήκη, της οποίας υπήρξε ο πρώτος διευθυντής, απετέλεσε στο εξής έργο ζωής. Με την ανιδιοτελή συνεργασία της Ειρήνης Δάμπαση και τους κόπους ενός ολιγάριθμου αλλά αφοσιωμένου προσωπι­κού συγκεντρώθηκαν περισσότεροι από 50.000 τόμοι, στους οποί­ους περιλαμβάνονται σπάνιες εκδόσεις, καθώς επίσης χειρόγραφα, έργα τέχνης και εκτενέστατο αρχείο, όλο ταξινομημένο και καταλογογραφημένο από τον ίδιο. Στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων της Βιβλιοθήκης, ο Πολέμης ανέλαβε από το 1988 και την έκδοση των Ανδριακών Χρονικών, που είχε διακοπεί από το 1964.1 Το 2001 δη­μιούργησε ένα νέο περιοδικό, το: Άγκυρα. Δελτίο της Καϊρείου Βιβλιοθήκης. Στον πρώτο τόμο συμπεριέλαβε μία ακόμα αδημοσίευτη μελέτη του Πασχάλη. Πρόλαβε να εκδώσει το δεύτερο τόμο το 2004. Στις εκδοτικές δραστηριότητες της Καΐρειου Βιβλιοθήκης πρόσθεσε τέλος μια νέα σειρά μελετημάτων.

Ο Πολέμης ενδιαφέρθηκε για όλες τις πλευρές και όλες τις πτυχές της ανδριακής ιστορίας. Ιδιαιτέρως ασχολήθηκε με τη συγ­κέντρωση, ταξινόμηση και έκδοση αρχειακού υλικού. Τα προσφιλέ­στερα του θέματα ήταν η ναυτιλία του νησιού, οι γενεαλογίες αρ­χοντικών οικογενειών, η μελέτη εκκλησιαστικών θεμάτων, ιδίως της καθολικής Εκκλησίας Άνδρου, οι θεσμοί, κυρίως τα φορολογικά της Τουρκοκρατίας, καθώς επίσης το τοπωνυμικό της Άνδρου. Κορυ­φαίες στιγμές στις έρευνες του ήταν η έκδοση της Ιστορίας της Άνδρου (1981) και των Αφεντότοπων της Άνδρου’ Συμβολή εις την έρευναν των καταλοίπων των φεουδαλικών θεσμών εις τας νήσους κατά τον δέκατον έκτον αιώνα (1995), και τα δύο έργα παραρτή­ματα του Πετάλου. Άλλα σημαντικά του έργα είναι οι Εικόνες από την Άνδρο του 1840: Το Λεύκωμα Τάουερ (1987), Τα ιστιοφόρα της Άνδρου (1991), τα Ανέκδοτα ανδριακά έγγραφα του δεκάτου έκτου αιώνος (Ανδριακά Χρονικά 30, 4999), τα Μοναστηριακά του Αγίου Νικολάου (Ανδριακά Χρονικά 32, 2001), Η Βιβλιοθήκη της Σ χολής της Αγίας Τριάδος Κορθίου (Ανδριακά Χρονικά 38, 2005). Ξεχωρι­στή θέση στις εργασίες του κατέχει η πλήρης έκδοση της Αλληλο­γραφίας του Θεοφίλου Καΐρη σε 11 τόμους, από τους οποίους ο τελευταίος είναι προσωπογραφικός. Το τεράστιο αυτό εγχείρημα κράτησε από 1994 έως το 2003.3 Ο Πολέμης βάδισε στο δρόμο που άνοιξε ο Πασχάλης. Αυτό εί­ναι προφανές. Το ενδιαφέρον είναι ότι δεν ανέλαβε να συνεχίσει απλώς ή να συμπληρώσει το έργο του Πασχάλη, αλλά, στην πραγ­ματικότητα, να το ξαναγράψει. Όπως καθιστά μάλιστα σαφές και η βιογραφία του, αποφάσισε, κατά κάποιο τρόπο, να ξαναζήσει τη σχέση του Πασχάλη με την ιστοριογραφία της Άνδρου. Εγκατα­στάθηκε μονίμως στον τόπο της καταγωγής του, σε μια εποχή που οι περισσότεροι μορφωμένοι και εύποροι Ανδριώτες μετακινούνταν στην Αθήνα. Κατέστησε την Άνδρο, όχι απλώς θέμα των ερευνών του, αλλά ολόκληρο τον πνευματικό του κόσμο.1 Μελέτησε ενδελεχώς το αρχειακό υλικό που είχε συγκεντρώσει ο Πασχάλης και φρό­ντισε για την έκδοση των καταλοίπων του, όπως θα έκανε για δι­κές του μελέτες. Εργάστηκε με ζήλο για τη διάσωση και την ανά­δειξη της Καϊρείου Βιβλιοθήκης. Μολονότι δεν είχε ιδιαίτερη εξοι­κείωση με την αρχαιολογία και δεν επιθυμούσε να ενεργεί ως ερα­σιτέχνης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα έδειχνε μεγάλο ενδιαφέρον και για την Αρχαιολογική Συλλογή, αλλά για αυτήν είχε δρομολο­γηθεί άλλη πορεία, με την ίδρυση πρότυπου Αρχαιολογικού Μου­σείου, που άρχισε να λειτουργεί σε εξαίρετες εγκαταστάσεις το 1980.

Η διαπίστωση ότι ο Πολέμης ανέλαβε να ξαναγράψει το έργο του Πασχάλη είναι ολοφάνερη στην περίπτωση της Ιστορίας της Άνδρου. Η Άνδρος του Πασχάλη, η έκδοση της οποίας είχε ολο­κληρωθεί 54 χρόνια νωρίτερα, κάλυπτε ένα σύνολο 1.178 σελίδων. Θα αρκούσε ίσως ένα συμπλήρωμα με όσα νεότερα στοιχεία είχαν προκύψει ή με επανεκτιμήσεις σε όσα ζητήματα χρειάζονταν διόρ­θωση. Ο Πολέμης ωστόσο προτίμησε να προσφέρει μια εντελώς νέα ολοκληρωμένη ιστορία του νησιού, από την προϊστορία έως τη σύγ­χρονη εποχή, μέσα σε 195 σελίδες. Θα ήταν ασφαλές να ισχυριστούμε για τον Πολέμη ότι, λόγω των προσωπικών του χαρισμάτων, με την επιστημονική ειδίκευση που διέθετε στην ιστορία και τη φι­λολογία, αν δεν είχε ασχοληθεί με την Άνδρο, εύκολα θα μπορούσε να διεκδικήσει θέση στην πρώτη σειρά των βυζαντινολόγων, σε διε­θνές επίπεδο. Από επιγραφή που βρέθηκε στην Παλαιόπολη στην όποια ή πολιτεία της Άνδρου τιμούσε τον πρώτο αιώνα π .Χ., κάποιον πολίτη της για την αρετή και την καλοσύνη πού επέδειξε κατά τη ζωή του προς αυτήν, θεωρούμε ότι δύο χιλιετίες αργότερα ό στίχος αυτός είναι και πάλι επίκαιρος αποτιμώντας την προσφορά του Δημητρίου Ι. Πολέμη στον τόπο του.

Το πρόγραμμα εκδηλώσεων για τον ΔΗΜΗΤΡΗ Ι. ΠΟΛΕΜΗ

Οι εκδηλώσεις θα πραγματοποιηθούν στο Ανοιχτό Θέατρο της Χώρας.

Παρασκευή 21 Αυγούστου 2015 8μμ: Ομιλία του ακαδημαϊκού Μιχάλη Τιβέριου με θέμα: «Ο Δημήτρης Πολέμης που γνώρισα» Προβολή ταινίας του σκηνοθέτη Γιώργου Δάμπαση με θέμα «Η ζωή και το έργο του Δημήτρη Πολέμη» Στην ταινία μιλάει ο ακαδημαϊκός Μιχάλης Τιβέριος, ο καθηγητής Δημήτρης Κυρτάτας, η Διευθύντρια της Καϊρείου Βιβλιοθήκης Ειρήνη Δάμπαση και ο αδελφός του Δημήτρη Ι. Πολέμη Αυγουστής.

Δευτέρα 24 Αυγούστου 2015 8μμ: Διακεκριμένοι ιστορικοί μιλάνε για την προσωπικότητα και το ερευνητικό έργο του Δημήτρη Ι. Πολέμη με συντονιστή τον καθηγητή Δημήτρη Κυρτάτα.

Η εκδήλωση διοργανώνεται από τον Σύλλογο Φίλων Καϊρείου Βιβλιοθήκης.

Επιμέλεια: Γ. Δάμπασης